Bối cảnh và tình trạng khai thác cát sông

Mexico đã phải chịu cảnh báo về môi trường từ Liên Hợp Quốc trong sáu năm, rằng hoạt động khai thác cát trái phép trên các bờ biển Mexico đã vượt quá 47 triệu tấn mỗi năm, ước tính gấp đôi tốc độ tái tạo tự nhiên của trầm tích trên các bãi biển. Cát và sỏi khai thác trái phép được xuất khẩu và bán cho các công ty xây dựng của Mỹ để thu về mức lợi nhuận khổng lồ, gây hủy hoại môi trường cho các khu vực nguyên sơ của Mexico.

Giờ đây, các nghị sĩ và đặc biệt là các đại biểu địa phương đang bắt đầu hành động ở các khu vực xảy ra hoạt động khai thác trái phép, bao gồm các khu vực ven biển và du lịch của Mexico, chủ yếu ở các bang Quintana Roo, Baja California Sur, Guerrero, Jalisco, và Nayarit.

Các khu vực có vấn đề liên quan đến mafia dường như trốn tránh sự hạn chế và giám sát của các cơ quan liên bang (Semarnat & Profepa), cả hai cơ quan liên bang đáng lẽ đều phải chịu trách nhiệm áp dụng các luật điều chỉnh hoạt động trái phép này. Cho đến một vài năm trước, các tổ chức liên bang này thậm chí còn không xem xét các khiếu nại hoặc cung cấp bất kì kênh khiếu nại nào.

Bản đồ phía Bắc Mexico

Điều này đang dần thay đổi và đang có một quá trình thảo luận mở tại quốc hội và sửa đổi luật với các hình phạt nghiêm khắc hơn đối với các hành vi khai thác cát bất hợp pháp, trên cơ sở hợp tác với báo chí và chính quyền địa phương.

Thông thường luôn có ý kiến ​​khác nhau về hoạt động khai thác khoáng sản từ lòng sông và bãi biển. Một mặt, hoạt động khai thác cát sỏi do chính quyền cấp phép ở các lòng sông, đầm phá và bãi biển bị phản đối bởi các nhà môi trường, địa chất suốt hơn 50 năm qua. Mặt khác, một số cộng đồng địa phương dựa vào khai thác cát để nâng cao thu nhập và duy trì cuộc sống. Đôi khi họ được tài trợ bởi các công ty hoặc các nhóm, và các cấu trúc này có thể cấu thành các băng đảng mafia địa phương.

Khai thác trái phép làm hủy hoại các bãi biển

Khai thác cát trái phép gần bờ

Hoạt động khai thác không kiểm soát không chỉ tác động đến chi phí của các ngành kinh tế khác, đến sinh kế và đa dạng sinh học ở địa phương, mà còn gây ra rủi ro trực tiếp về an toàn và an ninh đối với các lao động trực tiếp khai thác cũng như cộng đồng sở tại trước hiểm họa sụt lún và sạt lở đất xung quanh các khu vực khai thác.

Theo báo cáo, hoạt động khai thác hợp pháp và bất hợp pháp đều đang xảy ra ngày càng nhiều ngay cả trong các khu bảo tồn đa dạng sinh học và khu bảo tồn thiên nhiên, tác động tiêu cực đến cá biển và cá nước ngọt, cũng như đe dọa các loài chim và một số loài có nguy cơ tuyệt chủng như rùa và cá heo. 

Xây dựng khung quản trị

Hoạt động khai thác trái phép và thiếu các nghiên cứu cần thiết (địa chất và thủy văn) cùng với áp dụng/thực thi không đầy đủ các quy định và pháp luật có liên quan với hiện tượng các lưu vực sông và lòng sông không có đủ thời gian để phục hồi, lũ lụt và tràn bờ không kiểm soát được hoặc hạn hán kéo dài. 

Trong ảnh là 50 xe tải đang xếp hàng để chuyển cát khai thác trái phép. Nếu mỗi xe tải chở 40 tấn, tổng khối lượng cát chúng mang khỏi nơi khai thác trong mỗi đợt vận chuyển tương đương 2.000 tấn

 Khai thác trái phép

Nền tảng pháp lý

Năm 2005, có một thương vụ xuất khẩu cát lớn từ vùng Tijuana ở Baja California, Mexico, đến vùng San Diego ở California, Hoa Kỳ. Các quy định về môi trường ở California (liên quan đến môi trường sống đa dạng sinh học, v.v.) làm giảm đáng kể hoạt động khai thác cát sông ở đó và tăng chi phí khai thác. Không có ràng buộc tương tự nào được áp dụng ở vùng Tijuana, nơi đã tạo ra thị trường xuất khẩu cát lớn mạnh vào vùng San Diego.

Ở Mexico, hiến pháp cung cấp cơ sở cho quy định liên bang về tài nguyên thiên nhiên cũng như quyền tài phán của liên bang đối với các vấn đề bảo vệ môi trường cụ thể. Quyền ban hành luật môi trường được tăng cường trong bản hiến pháp sửa đổi năm 1987.

Luật Khai thác năm 1992 là quy định của liên bang về hoạt động khai thác được căn cứ theo Điều 27 của Hiến pháp. Tuy nhiên luật này miễn áp dụng với “đá hoặc sản phẩm phân rã từ đá chỉ được sử dụng để sản xuất vật liệu xây dựng hoặc để xây dựng” và “hoạt động khai thác chủ yếu được thực hiện bằng phương pháp khai thác lộ thiên”. Trong khi quy định này dường như đẩy hoạt động khai thác cát vào tình trạng không được kiểm soát, Luật Tài nguyên Nước Quốc gia năm 1992 đã thiết lập một khu vực liên bang mở rộng ra 10m từ mực nước cao nhất của các sông của quốc gia, tạo cơ sở pháp lý phong phú để xây dựng quy định khai thác cát ở lòng sông ở cấp liên bang.

Năm 2003, các vấn đề môi trường liên quan đến hoạt động khai thác cát khối lượng lớn để xuất khẩu đã thúc đẩy các cơ quan quản lý liên bang xem xét ban hành một quy định khẩn cấp dự kiến ​​để bảo vệ tài nguyên cát. Các quan chức liên bang, tiểu bang và địa phương của Mexico đã phản ứng gay gắt về tình trạng xuất khẩu này. Năm 2005, hoạt động xuất khẩu đã bị ngừng, nhưng tình hình hiện đã bị đảo ngược. Cho đến nay, hoạt động khai thác và sử dụng cát được chính quyền địa phương quy định và cấp phép, chứ không phải chịu sự giám sát của liên bang. Do đó, các khu vực địa lý khác nhau có các quy tắc, thực hành thực thi và đạo đức khác nhau. Tại một số nơi, các cuộc thảo luận có hiệu quả phối hợp hướng tới một chiến lược quốc gia nhất quán về khai thác cát yêu cầu phải có ý kiến của tất cả các đơn vị liên quan.

Mexico đang theo đuổi việc thực thi một sáng kiến mới thông qua cải cách Luật Nguồn nước Quốc gia năm 2020 (“Ley de Aguas Nacionales”) và cải cách Luật Bảo tồn Sinh thái và Bảo vệ Môi trường chung năm 2021 (“Ley General del Equilibrio Ecológico y la Protección del Medioambiente”). Luật môi trường được áp dụng từ cấp liên bang với sự hỗ trợ của chính quyền khu vực đang được coi là cách tiếp cận mạnh mẽ hướng đến bảo đảm tuân thủ hơn là thông qua áp dụng luật khai thác một cách địa phương hóa.

Vẫn còn phải xem liệu các sáng kiến ​​mới nhất này có đạt được kết quả như mong đợi hay không.

Bài học chính

Thực hành tốt

• Một bộ luật liên bang nhất quán và cấp phép khai thác từ trung ương để đảm bảo việc áp dụng và thực hiện nhất quán được thừa nhận là cần thiết.
• Ngày càng có nhiều áp lực chính trị và áp lực từ cộng đồng địa phương đòi hạn chế khai thác cát trái phép với khối lượng lớn ở vùng Baja California để xuất khẩu sang Mỹ.
• Nhận thức về mức độ nghiêm trọng của các tác động đến cảnh quan, thiên nhiên và việc bảo tồn hiện trạng đã được nâng cao.

Mặt cần cải thiện

• Trong khi cốt liệu được đưa vào Luật tài nguyên Nước năm 1992, Luật Khai thác năm 1992 lại không áp dụng chế tài quản lý chúng.
• Nỗ lực hạn chế khai thác bất hợp pháp được thực hiện từ năm 2005 nhưng chỉ đạt được thành công nhất định.
• Quyết tâm chính trị và người đứng đầu đủ năng lực để hạn chế hoạt động khai thác bất hợp pháp đang bị hoài nghi.

Đàm Thị Hoa